Er ME og langvarandi eftirstöðvar Covid sýkingar (long Covid) það sama?
ME sem sjúkdómur á sér margar mismunandi orsakir. Langoftast er upphafið einhverskonar veirusýking, en getur líka komið út frá bakteríusýkingum, sníkjudýrasýkingum, barnsburði, sem og líkamlegum og andlegum áföllum.
Ef við skoðum söguna hvað varðar veirusýkingar og ME má finna bæði dæmi um það að fjöldi fólks sýkist af sama sýkli við faraldursaðstæður og þrói með sér ME upp úr því, og að fólk fái ME án þess að um útbreiddan faraldur sýkils sé að ræða. SARS-CoV-2 sýkilinn, sem veldur Covid-19 hefur reynst vera sérlega skæður í þvi að hrinda af stað ME sjúkdómsferlinu, og því hefur fjöldi fólks með ME margfaldast undanfarin ár, og enn bætir í.
ME er ekki einsleitur sjúkdómur, það er mikill munur á sjúkdómseinkennum milli einstaklinga, og virðist það ráðast af mörgum mismunandi þáttum. Það hvað hrindir sjúkdómsferlinu af stað spilar veigamikla rullu, en erfðir, umhverfi, og ýmisir aðrir þættir vega ekki síður þungt. Eðli málsins samkvæmt er auðveldara að hópa saman þá einstaklinga sem fá ME við faraldursaðstæður, sem hér á landi eru þá fyrst og fremst Akureyrarveikin (1948-49), og svo eftirstöðvar Covid-19 (2020-…). Af því að upphaf ME veikinda þeirra er þekkt og sameiginlegt með mörgum öðrum manneskjum, þá er oft auðveldara að sjá mynstur í sjúkdómseinkennum sem eru að einhverju leyti ólík öðrum ME sjúklingum. Þannig að frá þeim sjónarhóli er hægt að segja að það fólk sem hefur þróað með sér ME eftir Covid sýkingu myndi einn undirhóp ME sjúklinga. Til að mynda virðist sem fólk sem hefur ME af völdum Covid sýkingar upplifir frekar breytingar á bragð- og lyktarskyni og öndunarörðugleika en fólk sem hefur ME af öðrum orsökum.
En Covid sýking getur hæglega dregið aðra dilka á eftir sér en einvörðungu ME. Þannig að sumt það fólk sem glímir við eftirstöðvar Covid sýkingar er að takast á við skaða sem sýkingin eða meðferð við henni hefur valdið líkamanum. Aðrir lenda í því að þróa með sér aðra gigtar- eða sjálfsofnæmissjúkdóma eftir Covid sýkingu. Þá er því miður svo að sumt fólk þarf að eiga við fleira en eitt af ofantöldu. Þannig að eftirstöðvar Covid sýkingar eru fjölbreyttar, þó svo að ME sé mjög áberandi afleiðing.
Mig grunar að ég gæti verið með ME af völdum Covid sýkingar.
Hvað á ég að gera?
Fyrsta skref er að fá heimilislækni til að senda tilvísun á Akureyrarklíníkina. Ef heimilislæknir bregst ekki við þeirri bón, gæti verið skynsamlegt að leita annars heimilislæknis. Ef sjúklingur hefur rökstuddan grun um ME eða Long Covid er óboðlegt að neita um tilvísun. Það er alfarið í verkahring Akureyrarkliníkurinnar að vega og meta sjúkdómsgreiningu hvað varðar ME og eftirstöðvar Covid sýkingar, sem sérfræðingar á því sviði.
Næsta skref, sem ætti í raun að taka sem allra fyrst, er að kynna sér einkenni ME, og að tileinka sér virkniaðlögun. Það er öllum þeim sem upplifa örmögnunarköst (PEM) mjög mikilvægt að tileinka sér virkniaðlögun sem allra fyrst. Hvort sem fólk hefur hlotið ME-greiningu og/eða Long-Covid-greiningu, eða er jafnvel enn að bíða greiningar. Ef fólk reynist vera hrjáð af ME, þá er langsamlega öruggast að taka upp virkniaðlögun sem allra fyrst til að koma í veg fyrir að veikindin ágerist. Þeim mun fyrr sem komið er í veg fyrir örmögnunarköstin, þeim mun betri eru líkurnar á bata. Ef það kemur svo upp úr kafinu að ekki er um ME að ræða, þá er virkniaðlögun ekki skaðleg nálgun.
Örmögnunarköst (PEM) eru mest einkennandi sjúkdómseinkenni ME. Örmögnunarkast kemur fram eftir áreynslu, algengast er að þessi köst komi fram einum til tveimur dögum eftir áreynslu, en þau geta komið fram um leið og áreynslan er yfirstaðin og allt að viku síðar. Það getur verið mismunandi milli einstaklinga hver einkenni örmögnunarkasts eru, en í stuttu máli má segja að í örmögnunarkasti felst að sjúkdómseinkenni versna, og ný einkenni geta komið fram. Hvert eitt og einasta örmögnunarkast getur haft í för með sér varanlega versnun sjúkdóms, og því ætti að forðast þau með öllum tiltækum ráðum.
Þá er gott að leita jafningjastuðnings hjá öðrum sem glíma við ME, hann skiptir sköpum í því að takast á við sjúkdóm á borð við ME, sama hvort sjúkdómsupphaf má rekja til Covid eða annarra atburða. Samfélag ME sjúklinga býr að mikilli reynslu, og hefur skilning á því að enginn ætti að þurfa að bera þessa byrði einn.
Einkenni
- Þreyta / örmögnun
- Vöðvaverkir
- Mæði
- Skortur á einbeitingu (Heilaþoka)
- Óþol fyrir líkamlegu, andlegu og félagslegu álagi
- Höfuðverkur
- Svefnleysi / Svefnvandamál
- Brjóstverkur / Þyngsli fyrir brjósti
- Kjálkaverkir
- Lítið eða ekkert bragðskyn / lyktarskyn
- Kvíði
- Máttleysi í vöðvum
- Hálsbólga og erfiðleikar við að kyngja
- Hjarta / Hjartsláttarónot
- Hiti
- Niðurgangur
- Svimi
- Nálardoði
- Hósti
- Liðverkir
- Tíðavandamál / Óreglulegar blæðingar
- Meltingarvandamál
Viðvarandi heilsufarsvandamál
Hvað veldur?
Vísindamenn vita ekki nákvæmlega hvernig COVID-19 veldur langvarandi veikindum, en þeir hafa þó ýmsar kenningar þar um, eins og þessar:
“Veiran sem veldur COVID-19 truflar samskipti ónæmiskerfisins. Þetta gæti leitt til þess að ónæmisfrumur sjá eigin frumur líkamans sem ógn og bregðast við þeim, svo kölluð sjálfsofnæmisviðbrögð.”
“COVID-19 vekur upp vírusa sem eru í dvala í líkamanum eins og t.d. herpes.”
“COVID-19 raskar vistkerfi þarma. Veiran gæti lifað í þörmum og breiðst út þaðan.
“Veiran hefur áhrif á frumurnar sem liggja í æðum.”
“Veiran skaðar svokallaða vagus taug.”
Vegna þess að vírusinn sem veldur COVID-19 heldur áfram að breytast geta vísindamenn ekki sagt hversu margir hafa orðið fyrir áhrifum af langvarandi COVID. Sumir vísindamenn hafa áætlað að 10% til 35% fólks sem hefur fengið COVID-19 hafi haldið áfram að vera með COVID-19.